اعتقاد به موعود در ادیان مختلف

نویسنده: محمد پناهی دانشجوی مقطع کاردانی رشته آموزش ابتدایی

موضوع  تحقیق که درباره موعود از دیدگاه ادیان است، نخست اعتقاد به موعود  به  طور کلّی برّرسی واثبات شده است ودرواقع اهداف این مقاله،تبیین مسئله موعود در ادیان مختلف است.

ایده ظهور منجى بزرگ که با خروج خود ، عدل و قسط ، گشایش و آسایش را در مقطع پایانى تاریخ  حیات انسان، به ارمغان خواهد آورد و به ستم و تجاوز ظالمان در پهنه کره خاکى پایان خواهد  بخشید و دولت کریمه عدل  پرور و دادگسترى را بنیان خواهد نهاد ، عقیده اى است که پیروان ادیان سه گانه ابراهیمى و بخش چشم گیرى از سایر ملل بدان ایمان داشته و دارند . یهودیان مانند مسیحیان که به بازگشت  عیسى (ع)  معتقدند به  ظهور یک  منجى  مى اندیشند و همان  گونه  که  زرتشتیان  در انتظار رجعت سوشیلنت اند ، نصرانیان  حبشى نیز چشم به راه ظهور پادشاه خودتئودور موعود هستند و هندوها نیز به  خروج  ویشنو دل  بسته اند و مجوسى ها به زنده بودن هوشیدراعتقادراسخ دارند وبودایى ها منتظر باز آمدن بودا وهم چنین مسلمانان منتظر ظهور مهدی موعود هستند.

http://www.tmat.ir/link/388

سپاس خدای را که با هدایت و رهنمود بر بندگان خود منّت نهاده.

اعتقاد به موعود که خداوند،روی زمین را به دست او پر از عدل و داد می کند،مطلبی است که در تمام ادیان و مذاهب گوناگون بر آن اتّفاق نظر دارند.همه ادیان و مذاهب حاکم بر جهان از کسی که نجات دهنده بشر و خاتمه دهنده به ظلم و ستم است سخن به میان آورده و آمدن او را نوید داده اند.همه چشم به راه و آماده اند که شایسته ترین انسان روی زمین ،پا به عرصه ظهور گذاشته و کمال واقعی انسان را ارزانی بدارد. مسأله عقیده به ظهور مصلح جهانی در پایان دنیا امری همگانی و عمومی است و اختصاص به هیچ قوم و ملتی ندارد. سرمنشأ این اعتقاد کهن و ریشه‌دار علاوه بر اشتیاق درونی و میل باطنی هر انسانی ـ که به طور طبیعی خواهان حکومت حق و عدل و برقراری نظام صلح و امنیت در سراسر جهان است ـ نویدهای بی‌شائبة پیامبران الهی در طول تاریخ بشریت به مردم مؤمن و آزادی‌خواه جهان است.

این وعده الهی تخلّف ناپذیر است.

اصالت اعتقاد به موعود:

« در تمام ادیان و مذاهب مختلف جهان، از مصلحى که در آخرالزمان ظهور کرده ، به جنایتها و خیانتهاى ضد انسانی خاتمه داده و شالوده حکومت واحد جهانى را  بر اساس عدالت و آزادى واقعى بنیان خواهد نهاد سخن به میان آمده و تمام پیامبران وسفیران الهى در این زمینه به مردم با ایمان جهان،نویدهایى داده اند».(سایت مهرنیوز،۱۳۸۶).«منجی موعود،درمعنای عامّش،از خصایص اندیشه بشری است.تا آنجا که می نگریم تقریباً قوم و مردمی رانمی بینیم که به نوعی سر این سودانداشته باشد.امّا نگاه مردمان به افق از یکدیگر متفاوت است ، و به تبع موعودشان گوناگون».(سایت آفتاب،۱۳۸۵).مقام معظّم رهبری دراین  باره می فرمایند:این حقیقت(وجود منجی) مخصوص شیعه نیست ؛بلکه همه ادیان ومذاهب عقیده دارند که یک منجی و یک دست مقدّرالهی درآینده  خواهد آمد و بشر را ازدست ظلم و ستم نجات خواهد داد.فرقی که ما شیعیان با دیگران اریم در این است  که  او را می شناسیم ، تاریخ  تولّدش را می دانیم  ولی اینهارانمی دانند.(اکبری،۱۳۸۴، ص۱۲).اصولاً(( فتوریسم )) یعنی  اعتقاد به  دوره آخرالزّمان و انتظار منجی،عقیده ای است که درادیان آسمانی اعم ازیهودیّت،زردشتی ، مسیحیّت و مدّعیان نبوّت و خصوصاً دین مقّدس اسلام به مثابه یک  اصل  مسلّم  قبول  شده است .(سایت ، یاران  مهدی ،   ۱۳۸۸). 

اعتقاد به موعود در آیین یهودیّت:

اصالت اعتقاد به موعود در یهودیّت:« پیش از اسارت قوم  یهود و آوارگی  آنان  توسّط  آشوریان ،  اندیشه  ظهور منجی  در ادیان  مذهبی،غیرمذهبی ، اساطیر و افسانه ها و روایات مکتوب و شفاهی  بنی اسرا‍ئیل جایی نداشته است. تنها در سده دوم پیش از میلاد بود که ظهور نجات بخش قوم خدا در اذهان و افکار یهود توسعه یافت و دانیال نبی  به  دنبال رنجهای  پی در پی قوم  یهود پایان زجرها را نوید داد»‍ . ( سایت تبیان،۱۳۸۸)

بشارت منجی در کتب مقدّس یهودیان:در زبور داوود آمده که: « شریران  منقطع خواهند گشت ومتوکّلان به خدا وارث زمین خواهند شد.هان بعد از اندک زمانی شریر نخواهد بود امّا صالحان وارث زمین خواهند گشت و میراث آنها خواهد بود تا ابدالآباد».(سایت تبیان،۱۳۸۸). همچنین در کتاب اشعیای پیامبر چنین نوشته شده که: «  برای ما ولدی و پسری بخشیده می شود که سلطنت بر دوش او خواهد بود و اسم او عجیب و مشیر خدای قادر و  پدر سرمدی و سرور و سلامتی خوانده خواهدشد.ترقّی سلطنت و سلامتی او را بر کرسی داوود و بر کشور وی پایانی نخواهد بود،تا آنکه انصاف وعدالت را برای همیشه استوارسازد».(سایت تبیان ۱۳۸۸) .  ناتان نبی  نیز در پیش  گویی  خود مبنی بر جاودانگی حکومت داوود آن را تأیید کرده است .( سلیمانی اردستانی،۱۳۸۲،ص۱۹۵). اگر در آثار مقدّس یهودی تأمّل شود،چهره سه موعود در آنها ترسیم می گردد ۱ـ حضرت عیسی ۲ـ حضرت محمّد ۳ـ حضرت مهدی  (سایت  سلیمیان ،۱۳۸۷) . بسیاری از انبیا آمدن فردی از نسل  داوود را  برای  یهودیّت وعده داده اند کسی که بنی اسرائیل را نجات می دهد و حکومت داوود و سلیمان را بار دیگر بر پا می کند.نویسندگان یهودی در این باره می گویند : این باور به اندازه ای قطعی است  که  گفته می شود خود داوود نیزآن رابه پسرش سلیمان مژده داده است.(سلیمانی اردستانی،۱۳۸۲،ص۱۹۵).

موعود یهیودیان: «  درمیان  یهودیان در اینکه  منجی موعود  چه  کسی است  اختلاف  نظر وجود دارد. برخی منجی آخرین را  داوود ‌می‌شمارند  و  گروهی  او را  از خانواده  داوود و گروهی ‌می‌گویند که خداوند در پایان  جهان داوود  دیگری  را  برای  نجات  مردم ‌ می‌فرستد ».(خدایی اصفهانی ،  ۱۳۸۸). یهودیان  منتظرموعودی از خاندان حضرت داوود(ع)هستندکه به دنیا خواهدآمد واسم اورانمی دانند(شاید امش داوودیامناحم باشد.)(توفیقی،۱۳۸۵،صص۱۲۳ـ۱۲۰)

و یا  اینکه  یهودیان معتقدند  که عیسایی ظهور خواهد کرد که  البتّه با عیسی مسیحیان متفاوت است .(سایت  تبیان،۱۳۸۸) . آنچه  مسلّم است این است که یهودیان معتقدند که در آخرالزّمان ((ماشیع))  یعنی  مسح  شده  ظهور  می کند  و او را  از اولاد  حضرت  اسحاق  می پندارند در صورتی  که  تورات  او را  صریحاً  از اولاد  حضرت اسماعیل  می داند.(فاطمی نوش آبادی ،۱۳۸۷ ).  ماشیع  لقب پادشاهان  قدیم بنی اسرائیل بود. جمعی از دانشمندان معتقدند که خاستگاه این عقیده دین زردشت است.آنان می گویند عقیده زردشتیان دراین باب به یهودیّت سرایت کرده واعتقاد به قیام ماشیع راپدیدآورده است. (توفیقی،۱۳۸۵،صص۱۲۳ـ۱۲۰)

نام موعود در یهودیّت:(( قیدمو)) در تورات به لغت ترکوم و (( ماشیع)) در تورات عبرانی و همچنین ((قائم)) در زبور سیزدهم.(وبلاگ،FARSIE BOOK 4MOB)                       ۳

ویژگیهای نمادین موعود در آیین یهودیّت:موعود یهودیّت از خاندان داوود است که در زادگاه داوود یعنی شهر بیت لحم به دنیا می آید واحتمالاًنام اوداووداست.(توفیقی،۱۳۸۵،ص۲۶۹)         

اعتقاد به موعود در آیین مسیحیّت:

اصالت اعتقاد به موعود در مسیحیّت:مسیحیان درباره موعود عقیده  یکی از یاران حضرت عیسی (ع) بهنام پولس را پذیرفته اند که می گوید منجی نهایی جهان حضرت عیسی (ع) است.او معتقد بود  که حضرت عیسی (ع) در شبی که مأموران حاکم به مخفیگاهش حمله کردند،دستگیر شد،روز بعد او را به صلیب کشیدند وکشتند امّا سه روز پس از مرگ،بر صلیب زنده شد و به آسمان رفت.او دوباره ظهور می کند و انسانها را نجات می دهد.(اعتصامی،۱۳۸۷،ص۱۴۹)

بشارت منجی در کتب مقدّس مسیحیان:درآیین مسیحیّت و کتابهای  مقدّس  آنان ،  نیز بشارتهای  بیشتر و  روشنتری  در باره  موعود آخرالزّمان داده  شده  است  که علّت  آن یکی  نزدیکی زمان ظهور حضرت مسیح به حضرت مهدی(ع) است ودیگری تحریف کمتری است که در این آثار پدید آمده است . (حکیمی،۱۳۸۲،ص۵۴). اکنون به چند  کتاب که در آنها بشهارتهایی در باره منجی آمده است اشاره می شود : چون  فرزند انسان در جلال خود خواهد آمد ،با جمیع ملائکه مقدّسه بر کرسی بزرگ خود قرار خواهد گرفت.همه قبایل نزد وی جمع خواهند شد و او همه آنها را از همدیگر جدا خواهد کرد،چنان که شبانی میشها را از بزها جدا کند… (سایت سلیمیان،۱۳۸۷).همچنین در مکاشفات یوحنّا می خوانیم : «  چنانچه پدر در ذات  خود زندگانی دارد،به پسر نیز داده است تا  او  نیز در ذات خود زندگانی  داشته  باشد و قدرت به او داده است که حکم رانی کند،به علّت آنکه فرزند انسان است».(سایت سلیمیان،۱۳۸۷).

 موعود مسیحیان:« اندیشه موعود در مسیحیّت به سه گونه نمودار گشته است : در یک پرده همان اندیشه موعود یهودی است که  درآن عیسی ناصری نقش مسیح  نجات  بخش  را ایفا می کند.در پرده دیگر،با نوید رجعت عیسی به مثابه داور جهان درآخرالزّمان  نمایشگر سنخ  دیگری  از اندیشه موعود است. ودرپرده سوم سخن ازشخص دیگری است که خود عیسی مسیح وعده آمدنش را می دهد »

 . (موحدیان عطّار،۱۳۸۵). «من در اناجیل خواندم که خداوند به حضرت عیسی(ع) فرمود : من تو را  به سوی  خود بالا می برم ، سپس تو را در آخرالزّمان فرو می فرستم تا از امّت این پیامبر شگفتیها ببینی ،و آنان را در کشتن دجّال یاری دهی،تو را وقت نماز می فرستم،تا با آنها نماز بخوانی  که  آنها  امّت  مرحومه  هستند ».(مجلسی،۱۳۷۳،ص۱۸۸). بنابرین « مسیحیان منتظرند،حضرت عیسی (ع) که  حدود  ۲۰۰۰ سال پیش مصلوب شده و از قبر برخاسته و به آسمان رفته است،دوباره بیاید.اصل مسیحیّت هم با اعتقاد به ظهور موعود پدید آمده است». (توفیقی،۱۳۸۵،ص۲۶۷).

مسیح  (ع) در کتب و روایات مسلمانان:« روایات اسلامی نیز  بر آمدن  حضرت  مسیح  علیه‏السلام  صحه می‏گذارند. از جمله آن که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ”سوگند  به  آن  که  جانم  به  دست او است به طور یقین عیسی بن مریم  به  عنوان  داوری عادل و پیشوایی دادگر در میان شما فرود خواهد آمد”» .همچنین مفسران در تفسیر آیه ۱۵۹ سوره نساء آن رابا بازگشت حضرت مسیح در آخر الزمان  مرتبط  می‏دانند  و  این آیه را در همین رابطه ارزیابی می‏کنند».( سایت تبیان،۱۳۸۸).

نام موعود در مسیحیّت:در انجیل ازموعود به نام(( مهمید آخر)) یاد شده است.

(وبلاگ،FARSIE BOOK 4 MOB)

ویژگیهای نمادین موعود در مسیحیّت:« موعود مسیحیّت دوازده حواری (حواری  در زبان  حبشی به معنای رسول است)دارد که بر دوازده سبط بنی اسرائیل حکمت خواهند کرد».(توفیقی،۱۳۸۵،ص۲۶۹)

اعتقاد به موعود در آیین زردشتی:

موعود در کتب مقدّس زردشتیان:کتاب(( زند )) که  یکی از کتابهای  مذهبی زردشتیان  است  درباره موعود داد سخن داده و می نویسد : «  لشگر اهریمنان با  ایزدان  دائم  در روی  خاکدان محاربه و کشمکش دارند،و غالباً پیروزی با اهریمنان باشد ، امّا نه به طوری که بتوانند ایزدان را محو و منقرض سازند؛چه،در هنگام  تنگی از جانب (اورمزد)  که خدای آسمان است به  ایزدان  که  فرزندان اویند یاری می رسد،و محاربه ایشان نه هزار سال طول می کشد،آنگاه فیروزی بزرگ از طرف ایزدان ظاهر می‌شود و اهریمنان را  منقرض می سازد ، واتمام اقتدار اهریمنان در زمین است،و در آسمان راه ندارند ، و بعد  از پیروزی ایزدان و بر انداختن تبار اهریمنان عالم کیهان به سعادت اصلی خود رسیده ، بنی  آدم  بر تخت  نیک  بختی  خواهند  نشست ». (محسنی کبیر،۱۳۷۹،ص۷۴).« جاماسب شاگرد زرتشت،در کتاب معروف خود(( جاماسب نامه )) می گوید:سوشیانس،دین را به  جهان رواج دهد ، فقر و تنگدستی  را  ریشه  کن  سازد ، ایزدان را از دست اهریمن نجات داده،مردم را هم فکر،هم گفتار و هم کردار گرداند».(سایت باشگاه ،۱۳۸۸).همچنین جاماسب در این کتاب اززردشت نقل می کند که می گوید:« مردی بیرون آید از زمین تازیان … مردی بزرگ سر،بزرگ تن،بزرگ ساق،بر آیین جد خویش و با سپاه بسیار که روی به  ایران نهد  وآبادانی  کند  و زمین  را  پر داد  کند » .(مکارم شیرازی،۱۳۵۶،ص۵۳). در فصل  نوزدهم  (( وندیداد )) که یکی از بخشهای مهمّ پنجگانه ((  اوستا )) است،از جریان نبرد اهریمن  با  زرتشت و غلبه  دائمی بر اهریمن سخن به میان آمده که زمانی سوشیانس از شرق مولّد می شود و سپس از وضع افراد در پل چینوات(پل صراط) سخن به میان آمده.(مبلّغی آبادانی،۱۳۷۳،ص۵۹).

موعود زردشتیان:« در هزاره  گرایی زردشتی ، انتظار سه  منجی  از نسل زردشت مطرح است.این منجیان که یکی پس از دیگری جهان  را  پر از عدل  و داد خواهند کرد.عبارتند از:۱-هوشیدر۱۰۰۰سال پس  از زردشت.۲- هوشیدرماه ۲۰۰۰سال پس  از زردشت ۳- سوشیانس(یا سوشیانت)۳۰۰۰ سال  پس اززردشت که باظهوراوجهان پایان مییابد».(توفیقی،۱۳۸۵،ص۶۱).در آیین زردشت سه  موعود معرفی شده  که آنان را  (( سوشیانت)) می نامند  که مهمترین  آنها ((  سوشیانت پیروزگر))  است  که  در مورد  او  چنین  آمده است :سوشیانت مزدیسنان،به منزله کریشنای  برهمنان ، بودای  پنجم   بودائیان،مسیح یهودیان،فارقلیط عیسویان و مهدی مسلمانان است .(سایت یاران مهدی،۱۳۸۸).

نام موعود در آیین زردشت:(( بهرام )) در ابستاق زند و پازند ،(( سوشیانس )) در کتاب زند و هومن یسن ، و(( سروش ایزد )) در زمزم زرتشت.(وبلاگ،FARSIE BOOK 4 MOB)

 اعتقاد به موعود در آیین هندو:

موعود در کتب مقدّس هندیان:در کتابهای هندیان مانند ((مهابهاراتا )) و کتاب (( پورانه ها ))

سخن از نجات دهنده و موعود آمده است از جمله گفته اند : « همه  ادیان معتقدند که در پایان  هر دوره ای  از تاریخ،بشر از لحاظ معنوی  و اخلاقی  رو به  انحطاط  می رود  و  چون ،طبعاً و فطرهً،در حال هبوط و دوری از تاریخ است ، ومانند احجار به سوی پایین حرکت می کند ، نمی تواند به خودی خود به این سیر نزولی خاتمه دهد . پس  به ناچار روزی  یک شخصیّت  معنوی  بلند  پایه ، که از مبدأ وحی و الهام سرچشمه می گیرد ، ظهور خواهد کرد ،وجهان را از تاریکی جهل و غفلت و ظلم و ستم نجات خواهد داد».(حکیمی،۱۳۸۲،ص۵۴). در کتاب (( دیده ))  که از کتب مقدّس هندیان است آمده : « پس از خرابی  دنیا  پادشاهی در آخرالزّمان پیدا می شود که پیشوای خلایق باشد؛ ونام او(( منصور)) باشد ، و تمام عالم را بگیرد؛و به دین خود آورد».(مکارم شیرازی،۱۳۵۶،ص۵۴).

در کتاب (( باسک ))  نوشته شده که : «  دور دنیا تمام  شود  به پادشاه  عادلی در آخرالزّمان که

پیشوای  فرشتگان  و پریان و آدمیان باشد؛و براستی حق با او باشد؛و آنچه در دریا و زمینها و کوهها پنهان باشد ، همه را  به  دست آورد و از آسمان و زمین آنچه باشد خبر می دهد،و از او بزرگتر کسی به دنیا نیاید».(مکارم شیرازی،۱۳۵۶،ص۵۴).

« در کتاب (( اوپانیشاد ))  که  یکی  از کتب معتبر و از منابع  هندوها به شمارمی رود،پیرامون ظهور منجی  موعود  چنین آمده است : این مظهر، (( ویشنو ))- مظهر دهم- در انقضای کلّی یا عصر آهن سوار بر اسب  سفیدی  در حالی  که شمشیر برهنه  درخشانی به صورت ستاره ای دنباله دار در دست دارد،ظاهر می شود و شریران را تماماً  هلاک  می سازد ، خلقت را از نو تجدید می کند و پاکی را رجعت خواهد داد…این مظهر دهم در انقضای عالم ظهور خواهد کرد ». (سایت باشگاه،۱۳۸۸) . «  در کتاب (( وشن جوک ))  نیز بشارت  به  ظهور منجی داده شده است : آخر دنیا به کسی برمی گردد که خدا را دوست می داردوازبندگان خاصّ او باشد و نام او( خجسته ) و( فرخنده ) باشد».(سایت باشگاه،۱۳۸۸).

موعود هندوها:«ظهور برخی  از خدایان  به صورت انسان یا حیوان در آیین هندو مطرح است و آن صورت را ( آوتار ) می نامند . هندوها  منتظر ( کلْکی )  دهمین جلوه  ویشنو هستند که شمشیر به دست و سوار بر اسب سفید ،ظاهر خواهد شد».(توفیقی،۱۳۸۵،ص۲۶۷). هندوها منتظر ظهور دهمین آواتارای ویشنو هستند.(حکیمی،۱۳۸۲،ص۵۴)

نام موعود در آیین هندو:(( لند بطاوا )) در هزارنامه هندیان.(وبلاگ،FARSIE BOOK 4 MOB    ).(( ویشنو )) در اوپانیشاد،(( خجسته )) و (( فرخنده )) در وشن جوک،و (( منصور )) در دید.(سایت باشگاه،۱۳۸۸)

اعتقاد به موعود در آیین بودا:

موعود بودائیان:« چنانکه در پاره ای کتب و مأخذ آمده است در دین بودایی نیز،مسئله انتظار مطرح است.گفته اند که در این آیین نیز انتظار هست،و شخص مورد انتظار این آیین بودای پنجم است». (حکیمی،۱۳۸۲،ص۵۴) .  پس « در دین بودایی نیز مسئله انتظار مطرح است ،و مصلحی که پیروان این آیین  انتظار او را می کشند ،بودای پنجم نام دارد».(سایت یاران مهدی،۱۳۸۷). « بوداییان منتظر ظهور بودا  به  صورت میتریا  (میتریه )هستند .میتریا در زبان سانسکریت به معنای ( دوست دارنده ) است».(توفیقی ،۱۳۸۵،ص۲۶۷)

اعتقاد به موعود در آیین برهمائیان:

موعود در کتب مقدّس برهمائیان  :  « در کتاب ( دداتک ) از کتب مقدّس برهمائیان آمده:…دست حق درآید و جانشین آخر(( ممتاطا )) ظهور کند. ومشرق و مغرب عالم را بگیرد  و  خلایق  را هدایت  کند » . ( مکارم  شیرازی ،   ۱۳۵۶، ص۵۴)

موعود برهمائیان:« برهمائیان  از دیر زمانی  بر این عقیده  بودند  که در آخرالزمان «ویشنو» ظهور نماید و بر اسب سفیدی سوار شود و شمشیر آتشین  بر دست  گرفته و مخالفین را خواهد کشت و تمام دنیا «برهمن» گردد و به این سعادت برسد».(سایت باشگاه،۱۳۸۸) 

اعتقاد به موعود در اسلام:

اصالت اعتقاد به موعود در اسلام:« اندیشه پیروزی  نهایی  حق  و صلح و عدالت بر نیروی باطل و ستیز و ظلم،گسترش جهانی ایمان اسلامی ، استقرار کامل و همه جانبه ارزشهای انسانی، تشکیل مدینه فاضله و جامعه ایده آل ، وبالاخره اجرای  این ایده عمومی  و انسانی  به  وسیله  شخصیّتی مقدّس و عالیقدر که در روایات متواتر اسلامی، ازاو به مهدی تعبیر شده است،اندیشه ای است  که کم و بیش همه فرق و مذاهب اسلامی-با تفاوتها و اختلافهایی-بدان مؤمن ومعتقدند» .(شهید مطهری،۱۳۶۱،ص۵)

« حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) ‌می‌فرمایند : اگر از عمر دنیا  بیش  از یک  روز باقی نمانده باشد ، خداوند  آن روز را  چنان  طولانی   خواهد  گردانید ، تا  سرانجام مردی از امت و خاندان من که اسمش، اسم من است، ظاهر   خواهد شد و جهان را همان گونه که از ظلم و جور و ستم پر شده، پر از عدل و داد خواهد   کرد».(خدایی اصفهانی،۱۳۸۸).

اوّلین  باری  که  اثر اعتقاد  به مهدویّت را در تاریخ اسلام می بینیم، در جریان انتقام مختار از قتله امام حسین (ع) است.(روت ون،۱۳۸۳،ص۱۵۵)

موعود مسلمانان: « اساساً میان مسلمانان  دیگر  پیروان ادیان و ملل مختلف،در اصل اعتقاد به ظهور یک منجی در آخرالزّمان هیچ  گونه  اختلافی نیست ، هر چند  در مصداق  آن  میان  مسلمانان  و دیگران اختلافاتی وجود دارد، لیکن تمامی امّت اسلامی بر این باورن که اسم مبارک وی  محمّد و لقب او مهدی است  » .(سایت منتظر،۱۳۸۸). بنابراین اعتقاد به منجی در اسلام با نام کلّی مهدویّت یعنی:مهدی (امام منتظر)بودن و برابر روایات شیعی ونیز بر طبق روایتهایی از اهل تسنّن،این مهدی از نسل علی بن ابیطالب است و در آخرالِزّمان ظهور خواهد کرد، مطرح است. (حسینی دشتی،۱۳۷۹،ص۲۱۸۷۷)

اعتقاد به مهدویّت در اهل تسنّن:حفّاظ  احادیث و  بزرگان دانشمند حدیث نیز تصریح کرده اند که احادیث مهدی (ع) مشتمل بر احادیث (( حسن ))  و (( صحیح ))  است و مجموع  آن  متواتر می باشد  بنابراین اعتقاد به ظهور مهدی (ع) بر هر مسلمانی واجب است و این جزء عقاید اهل سنّت و جماعت محسوب می شود و جز افراد نادان و بی خبریا بدعتگزارآنرا انکار نمی کنند.(مکارم شیرازی،۱۳۵۶،ص۱۶۳).پس « برادران سنّی هم ، منجی موعود را به  انتظار نشسته اند ، امّا  واقعیّتی  وجود دارد و آن اینکه جزئیّاتی که ما در اهل بیت (ع) سراغ داریم،اهل سنّت چنین چیزی را ندارند . آنها مهدی را پذیرفته اند و منابعی که  در متون اسلامی  هست . مهدویّت به نوعی برای آنها نیز معنا پیدا می‌کند . امّا  چیزی  که  به طور مشخّص و با توضیح برنامه و کار بتوان تشریح کرد،تنها در مکتب اهل بیت (ع) است ».(ستاد احیا وگسترش فرهنگ مهدویّت،۱۳۸۲،ص۲۶). « على رغم  وجود مذاهب مختلف اسلامى  و تفاوت هاى مهدى در روایات ۷۱۷ عقیدتى ناشى از آن، همه مسلمانان طبق بشارت رسول اکرم (ص) به ظهور امام  مهدى (ع) در آخر الزمان اعتقاد راسخ  دارند .  بسیارى  از علماى اهل سنت ، از قرن سوم هجرى  تا  امروز بدین معنا تصریح  کرده اند».(سایت منتظر،۱۳۸۸)

اعتقاد به مهدویّت در تشیّع:«شیعیان معتقدند که بنابرسخنان  صریح پیا مبراکرم (ص)وائمه ی اطهارعلیهم السلام مو عود  منجی انسانها دوازدهمین امام  و فرزند امام  حسن عسکری (ع) است حضرت مهدی (عج) هم نام  پیا مبر (ص) و کنیه ی اصلی  ایشان نیز همان  کنیه ی پیا مبر (ص) _  یعنی  ابوالقاسم _ است . ایشان  آخرین  ذخیره ی  الهی  است ، و با توجه  خاص خداوند به حیات خود ادامه می دهد تا این  که  به اذن  خدا وند  ظهور می کند  و حکومت جهانی اسلام  را  تشکیل می دهد » .(سایت ظهور،۱۳۸۶)

ویژگیهای نمادین موعود در اسلام:« موعود اسلام نامش و کنیه اش با حضرت رسول اکرم (ص) برابر،یارانش ۳۱۳ تن به تعداد اهل بدر ، محل  قیام  آن  حضرت کنار کعبه مشرفه مانند جدّ بزگوارش و محل حکومتش شهر کوفه مرکز حکومت حضرت علی (ع) خواهد بود».(توفیقی،۱۳۸۵،ص۲۶۹)

امام زمان (ع) در قرآن و نهج البلاغه:

 کتاب آسمانی ما  مسلمانان  ـ  قرآن  کریم  ـ  که آخرین وحی مکتوب به آخرین رسول خداست، کامل‌ترین کتاب راهنمای بشریت در همة ابعاد زندگی است.
با مقایسة  کتب آسمانی ادیان زندة جهان به صراحت درمی‌یابیم که قرآن، کتابی است از گذشته و برای حال و آینده. آینده‌ای که خود وعدة میراث بری زمین و حکومت آن را به صالحان داده است.این  کتاب آسمانی ، وعده‌ها ، نویدها و بشارات زیادی را در مورد آیندة جهان، ظهور حضرت مهدی(ع) و برپایی حکومت الهی به وی داده است.به عنوان نمونه  به آیاتی  چند  از قرآن  کریم که بشارت‌هایی در این زمینه داده است، همراه با بیان ائمه معصومین، اشاره می‌کنیم:

« ((ایمان به غیب)) ۱- سوره بقره آیه ۴ : ( اَلّذینَ یُؤْمِنونَ بِالْغَیْبَ ) یعنی:کسانیکه به غیب ایمان دارند . امام صادق (ع) درباره این  آیه می فرمایند :منظور از غیب همانا حجّت و امام پنهان و غایب  می باشد .

۲- سوره  زخرف  آیه  ۲۸ : (  وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فی عقبه  لَعَلَّهُم  یَرْجِعونَ ) یعنی: قرار داد آن را سخنی باقی و استوار در پشت نسلش که امید است برگردند.امام علی (ع) در باره این آیه می فرمایند :این آیه درباره ما نازل شده است،خداوند امامت را در پشت و نسل حسین(ع) تا روزقیامت قرار داد.۳-سوره تکویر آیه ۱۵و۱۶:( فَلا اُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوارِ الْکُنَّسِ )

یعنی : سوگند  به  ستارگان  حرکت  کننده  پنهان  شونده ام … امام  باقر (ع) در معنی این آیه می فرمایند:مقصود امامی است که در سال ۲۶۰ خود  را  از  مردم  پنهان  می کند . ( کامران ،۱۳۹۷ ه.ق،صص۲۴-۲۲)

« ((یادگار همیشه جاوید خدا)):- (( بقیة ا… خیرٌ لکم ان کنتم مومنین))
(( باقی ماندة (یادگار) خداوند برای شما بهتر است، اگر که ایمان آورده باشید.

((حکومت شایستگان زمین)):-
(( ولَقَد کتبنا فی الزبور من بعدالذکر اِن الارضَ یَرثُها عبادی الصالحون))
(( ما در زبور داوود ، ‌بعد  از (تورات) ، نوشته‌ایم که سرانجام، زمین (و حکومت روی زمین) به دست بندگان شایسته ما افتد.))
شیخ  طبرسی  دربارة  آیه  فوق  در تفسیر (( مجمع البیان))  نقل  کرده‌اند  که امام محمدباقر(ع) فرمود:((این بندگان  شایسته  که  وارثان ( و مدیران)  زمین  می‌شوند ، اصحاب مهدی (ع) هستند  در آخرالزمان.))

(( ناخوشایندی کفار و مشرکان)):-
 ((هو الذی ارسل  رسوله  بالهدی  و دین  الحقّ  لیُطهره  علی الدین  کلّه  و  لوکره المشرکون.))
((او کسی  است که  پیامبرش را  به  هدایت  و دین درست فرستاد تا آن را بر هرچه دین است، پیروز گرداند، هرچند مشرکان خوش نداشته باشند.))
امام ششم(ع) دربارة این آیه فرمودند:(( به خدا سوگند  تاویل آن هنوز نازل نشده و  تاویل  آن  نازل  نخواهد شد  تا  اینکه قائم خروج نماید. پس چون قائم خروج کند، هیچ کافر به خدای عظیم و هیچ مشرک به امامت باقی نمی‌ماند مگر اینکه خروج او را اکراه دارد،  تا  جایی  که  اگر کافر یا  مشرکی در دل  سنگی {مخفی} باشد، آن سنگ {به زبان آمده و} خواهد گفت: ای مومن در شکم من کافری است، مرا بشکن و او را به قتل رسان.))» (سایت باشگاه،۱۳۸۸) 

امام زمان (ع) در نهج البلاغه :« از امام زمان که غایب است نا امید  نگردید ، زیرا ممکن است  یکی از دو پای او ( سلطنت ظاهری )  از جای در رفته ، بلغزد  و پای  دیگرش ( سلطنت باطنی ) بر جای ماند ، و روزی بیاید که هردو پایش ( سلطنت ظاهری و باطنی ) برگردد( آشکار شده) تا ثابت واستوارباشد (امور دین ودنیا به وجود او منظّم شود)» (نهج البلاغه)

امام زمان ( غیبت،طول عمر،زمان ظهور):

غیبت:موضوع غیبت بی سابقه نیست  و تنها  برای امام زمان مقرّر نشده  بلکه  برخی از پیامبران و حجّتهای الهی در گذشته بنا به مصلحتی دورانی را در غیبت  گذرانده اند . مثلاً حضرت عیسی مدّتی  است  که در غیبت  به  سر می برد . همچنین  در تاریخ  و کتب  اسلامی  می خوانیم که حضرت خضر و الیاس (ع) زنده هستند و دور از نظرها به سر می برند و غایب اند . همچنین غیبت  یونس  در تواریخ  اسلامی  و قرآن  ذکر شده است  که  وقتی یونس از میان قوم کافرش بیرون آمد از نظرها ناپدید گشت به طوری که کسی  نمی دانست  او  کجاست  تا  اینکه خداوند او را سالم  به سوی  قومش بازگرداند.و باز داستان اصحاب کهف را می بینیم که چند جوان با ایمان برای حفظ ایمان خود از بت پرستی از قوم خود کناره گرفتند و بعد  از ۳۰۹ سال آشکار گشتند.(کامران،۱۳۹۷ه.ق،صص۳۶-۳۱)

غیبت صغری امام زمان:امام از سال ۲۵۵ که ولادت یافت از دید عموم پنهان شد . امّا  چون  تا سال ۳۲۹ه ق با واسطه هایی با مردم ارتباط داشت هفتاد و چهار سال ابتدای  زندگی  او را غیبت  صغری می گویند . (عبدالهادی الفضلی ،۱۳۹۹ ه ق ،ص۴۵) . البتّه درآغاز غیبت صغری میان دانشمندان و علما اختلاف است  و سه  نظر وجود دارد :  گروهی  مانند  شیخ مفید آغاز غیبت صغری را هنگام ولادت  ایشان به شمار آورده اند،زیرا از همان سالهای آغازین ایشان غیبتی نسبی داشت با این نظر دوره غیبت صغری ۷۴ سال می شود از آغاز ولادت تا پایان سفارت آخرین تایب . برخی بر این باورند که غیبت  صغری از سال ۲۶۰ ه ق  سال  در گذشت امام حسن (ع) آغاز شد که بر این عقیده طول دوران صغری ۶۹ سال است. گروهی آغاز زمان غیبت  را زمانی می دانند که مأموران  خلیفه  به  منزل  حضرت در سامرا  هجوم آوردند  تا وی را دستگیر کنند وی در همان زمان در سرداب رفت و همان جا از دیده ها پنهان شد.(سایت یامجیر،۱۳۸۸)

غیبت کبری امام زمان :حضرت مهدی (ع)  در سال ۳۲۹  در نامه ای  به  جناب علی بن محمّد سمری (آخرین نایب ) اتمام نیابت خاص و شروع غیبت کبری را اعلام کردند.آن حضرت در این نامه  تأکید می کنند که پایان غیبت کبری و ظهور تنها موکول به اذن خدا است.(شیزری ،۱۳۸۳،ص۳۰)

طول عمر امام زمان :از نظر عقلی  بدن انسان  می تواند هزاران  سال زنده  بماند ، امّا  تحقّق  این هدف  تحت تأثیر هزاران عامل طبیعی و زیستی در داخل و بیرون بدن انسان است.و از آنجا که خداوند  از همه این عوامل آگاهی دارد ، بنابراین با اراده و قدرت خود جسم مبارک امام زمان را زنده نگه می دارد،تا آن حضرت به حیات خود ادامه دهد.بنابراین عمر طولانی امام زمان  امری غیر عادّی است ، نه غیر عقلی و محال ،و با قدرت  الهی عملی  می شود .(اعتصامی ،۱۳۸۷ ،ص۱۵۱).همچنین از آنجایی که حضرت مسیح (ع) نهصد سال پیش از حضرت مهدی (ع) به دنیا آمده و هنوز زنده است بنابراین امکان زنده  ماندن آن حضرت که از او کوچکتر است ، وجود خواهد داشت.حکمت زنده ماندن حضرت خضر (ع) نیز اینگونه است زیرا عمر او از حضرت مسیح و مهدی (ع)  بیشتر است  و اگر مسیح  در آسمانها  زندگی  می کند ، خضر (ع) ده هزار سال است که در زمین زندگی می کند،کاملاً شبیه مهدی  (ع) . (سیّد محمّد صدر،۱۳۸۷،ص۵۲۰).

زمان ظهور:« حضرت مهدی (ع) درباره ظهور خود می فرمایند:زمان ظهور و گشایش کارمن مربوط به خدا است و آنان که برای ظهورمن وقت تعیین می کنند

دروغگویند».(شیزری،۱۳۸۳ ، ص  ۳۳) . همچنین « در انجیل متّی از زبان عیسی (ع) این گونه نقل شده است که :شما نمی توانید زمان و موقع  آمدن مرا بدانید ، زیرا  این فقط  در ید  قدرت خداست.هیچ بشری از آن لحظه ( زمان ظهور )آگاهی ندارد ؛حتّی فرشتگان ،تنها خدا آگاه است ».« در انجیل  لوقا نیز چنین آمده است: مسیح می گوید: همیشه آماده باشید ،زیرا که من آن زمانی می آیم که شما گمان نمی برید »  .(سایت تبیان ،۱۳۸۸)

شأن حضرت مهدی (ع):

«  پیامبر اکرم (ص) می فرمایند:أَلْمَهدیُّ طاوُوسُ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

مهدی طاووس اهل بهشت است ».(اکبری ،۱۳۸۴،ص۱۴)

« حضرت امام  خمینی  (ره)  نیز می فرمایند  :  من نمی توانم اسم رهبر روی ایشان بگذارم، بزرگتر  از  این است…

نمی توانم بگویم که شخص اوّل است برای اینکه دومی در کار نیست ،ایشان را نمی توانیم  با هیچ تعبیری ، تعبیر کنیم، الّا همین که مهدی موعود است».(اکبری ،۱۳۸۴،ص۱۲)

گفتار معصومین در مورد امام زمان (ع):

« پیامبر اکرم (ص) می فرمایند : مهدی از فرزندان من است، اسم او اسم من، وکنیه او کنیه ام می باشد . شبیه ترین مردم  از جهت آفرینش و اخلاق به من است.برایش غیبت و حیرتی است که  گروههایی  در آن زمان گمراه می شوند سپس همانند ستاره ای پرفروغ آشکار می گردد و زمین را به عدل و داد پر می کند».(کامران،۱۳۹۷ ه ق،صص۲۶-۲۵)                          

« على(علیه السلام)اشاره به ظهور مهدى موعودمى‏کند و چنین مى‏فرماید: جنگ قد علم خواهد کرد در حالى  که دندانهاى ‏خود را نشان مى‏دهد .پستانهایش  پر است  و آماده است.شروع کار شیرین است و عاقبت آن تلخ.همانا فردا – و فردا چیزى‏ظاهر خواهد کرد  که او را  نمى‏شناسید و انتظارش را ندارید – آن حاکم  انقلابى  هر یک  از عمال حکومتهاى  قبلى را به ‏سزاى خویش خواهد رسانید، زمین پاره‏هاى جگر خود را  از  معادن  و  خیرات  و  برکات  براى او بیرون خواهد آورد و کلیدهاى  خود را با  تمکین  به او تسلیم خواهد کرد، آن وقت به شما نشان خواهد داد که عدالت واقعى چیست، و کتاب خدا و سنت پیامبررا احیاءخواهد کرد».(سایت رهپویان ،۱۳۸۴) 

امام  حسن مجتبی (ع) فرمودند : « آیا نمی‌دانید که هیچ یک از ما ائمه نیست مگر آنکه در بیعت طغیانگر زمانه‌اش واقع گردیده است؟ جز آنکه آن قائمی که روح‌ا… عیسی‌بن مریم پشت سر او نماز می‌گذارد، آن کس که  خدای تعالی ولادت او را مخفی و شخص‌اش را غائب داشته تا آنکه بیعت احدی  از طغیانگران بر گردن‌اش نباشد. او نهمین فرزند برادرم حسین(ع) و فرزند سیدة کنیزان است. خدای تعالی عمر او را در غیبت‌‌اش طولانی گرداند. آنگاه وی را به قدرت‌اش در صورت  جوانی  که عمرش کمتر از چهل سال به نظر آید، ظاهر فرماید. این برای آن است که مردمان بدانند خدای تعالی بر همه چیز تواناست.»(سایت باشگاه،۱۳۸۸) 

در کتاب ((کمال‌الدین))  به اسناد  خود از سعید بن‌ خبیر نقل می‌کند  که  گوید : از حضرت  سید العابدین  علی ‌بن الحسین(ع) شنیدم که می‌فرمودند:

«در قائم از ما خانواده سنت‌هایی از انبیاست…
از حضرت آدم و نوح(ع) طول عمر
وازحضرت ابراهیم(ع)مخفی بودن ولایت وگوشه‌گیری‌اش از مردم و ا موسی(ع) خوف و تقیه
و از عیسی(ع) اختلاف مردم درباره‌اش
و از ایوب(ع) فرج و گشایش پس از بلا و ناراحتی
و اما از حضرت خاتم‌الانبیاء(ص) خروج با شمشیر»(سایت باشگاه،۱۳۸۸)

« امام صادق (ع) از پیامبر روایت کرده:هرکس منکر قائم از فرزندانم  شود ، مرا انکار کرده است».(واحد پژوهشی مسجد مقدّس جمکران،۱۳۸۴،ص۱۷)

 نتیجه گیری:

نتیجه ای که از این تحقیق به دست می آوریم این است که همه ادیان آسمانی به ظهور موعود اعتقاد دارند امّا در مصداقشان اختلاف دارند. زرتشتیان ،موعود را ایرانی و از پیروان زردشت می دانند ، مسیحیان او را هم کیش خود می دانند ، یهودیان او را از بنی اسرائیل و پیروان موسی و هندوان و بوداییان و برهمائیان نیز موعود را هم کیش و آیین خود می دانند و همچنین مسلمانان نیز او را از دودمان بنی هاشم و فرزند پیامبر می دانند.

البتّه در برّرسی دیدگاههای مختلف ادیان آسمانی و همه مذاهب باید به این نکته توجّه داشت ؛که عقیده به یک نجات دهنده فوق العاده جهانی،یک عقیده مشترک دینی است که از مصدر وحی سرچشمه گرفته و همه پیامبران بدان بشارت داده و همه ملل در انتظار اویند.

به طور کلّی نتیجه می گیریم که عشق و عدالت در درون هر کسی است و همه در انتظار مصلح جهانی هستند هر چند که در مصداق آن با هم اختلاف دارند.

 

 منابع و مأخذ

۱-       نهج البلاغه،مترجم:مرحوم حاج سیّد علینقی فیض الاسلام (۱۳۷۹)-انتشارات فیض الاسلام،چاپ نهم

۲- الفضلی ،عبدالهادی(۱۳۹۹ه ق)- درانتظارامام ،مترجم:محمّد امینی -انتشارات مؤسّسه الامام المهدی شماره ۴

۳ـ اکبری،محمّدرضا (۱۳۸۴)-پرچم هدایت-انتشارات مسجد مقدّس جمکران 

  ۴ـ اعتصامی،دکتر محمّد مهدی(۱۳۷۸)- دین و زندگی(۳)،چاپ سوم-تهران-شرکت چاپ و نشر کتب درسی ایران

  ۵ـ توفیقی ،حسن(۱۳۸۵)-آشنایی با ادیان بزرگ-شرکت چاپ و نشر لیلی

  ۶ـ حسینی دشتی،مصطفی(۱۳۷۹) -دایرة المارف جامع اسلامی ،ج۹،تهران-انتشارات مؤسّسه فرهنگی آرایه

۷ـحکیمی ، محمّدرضا(۱۳۷۹)-خورشید مغرب ،چاپ هفدهم – تهران -انتشارات دلیل ما

۸ـ خدایی اصفهانی ،اکرم(۱۳۸۸)،مهدویّت در اسلام و عهدین،www.porsojoo.com  

۹ـ روت ون، مالیس (۱۳۸۳)-دنیای اسلام (CD  )،مترجم:مرتضی مدنی نژاد

۱۰ـ سلیمانی اردستانی،عبدالرّحیم (۱۳۸۲)-یهودیّت-انتشارات آیات عشق

۱۱ـ شیزری،مهدی(۱۳۸۳) -چهل سخن -انتشارات ریحان

۱۲ـ صدر،آیت الّله سیّد محمّد(۱۳۸۷) -تاریخ پس از ظهور ، مترجم:حسن سجّادی پور -انتشارات موعود عصر (ع)

۱۳ـ فاطمی نوش آبادی(۱۳۸۷)-سیّد جعفر،آدرس maktabe    shohada.blogsky.com

14ـ کامران،مهدی (۱۳۹۷ه ق)- خورشید امامت -انتشارات انجمن حجتیّه مهدیّه نشریه شماره۲

۱۵ـ مبلّغی آبادانی،عبدالّله(۱۳۷۳) -تاریخ ادیان و مذاهب جهان-انتشارات منطق

۱۶ـ مجلسی ،محمّدباقر(۱۳۷۳) – بحارالانوار ،ج۵۱ ،چاپ چهارم-تهران-انتشارات کتابچی

۱۷ـمحسنی کبیر ،ذبیح الله (۱۳۷۹) -مهدی (ع) آخرین سفیر انقلاب،ج۱،تهران-انتشارات خدمات فرهنگی رسا

۱۸ـ مکارم شیرازی ،ناصر (۱۳۵۶) -مهدی انقلاب بزرگ،قم -انتشارات هدف

۱۹ـ مطهری ،شهید مرتضی(۱۳۶۱) -قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ ،قم -انتشارات اسلامی

۲۰ـ موحدیان عطّار،علی(۱۳۸۵)،www.aftab.ir  

۲۱ـ ستاد احیا و گسترش فرهنگ مهدویّت ،(۱۳۸۲) -برترین های فرهنگ مهدویّت در مطبوعات -انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیّه قم

۲۲ـ واحد پژوهشی مسجد مقدّس جمکران(۱۳۸۴) -آیین انتظار -انتشارات مسجد مقدّس جمکران

۲۳ـ(اعتقاد به منجی در ادیان)- WWW.bashgah.net  (باشگاه اندیشه)، تاریخ   مراجعه :۱۰/۱۰/۱۳۸۸

۲۴ـ(مهدویَت در اسلام)- WWW.rahoouyan.com   تاریخ مقاله:۲۷/۰۱/۱۳۸۴،تاریخ مراجعه:۱۰/۱۰/۱۳۸۸

۲۵ـ(اعتقاد به موعود در ادیان مختلف)- ir  .WWW.yarane mahdi  (پایگاه منتظران موعود)،تاریخ مراجعه:۱۰/۱۰/۱۳۸۸

۲۶ـ (گونه شناسی اندیشه موعود در ادیان مختلف)-WWW.aftab.ir   ،تاریخ مقاله:۲۱/۰۶/۱۳۸۵،تاریخ مراجعه:۱۰/۱۰/۱۳۸۸

۲۷ـ (اعتقاد ادیان و اقوام مختلف به ظهور منجی آسمانی)-WWW.mehr news.com  ،تاریخ مقاله :۰۵/۰۶/۱۳۸۶،تاریخ مراجعه:۱۱/۱۰/۱۳۸۸

۲۸ـ(غیبت صغری)- WWW.ya mojir.com  ،تاریخ مراجعه:۱۰/۱۰/۱۳۸۸

۲۹ـ(اعتقاد به ظهور منجی در ادیان الهی مسیحیَت)  WWW.tebyan_zn.ir،تاریخ مراجعه:۱۰/۱۰/۱۳۸۸

۳۰ـ(جایگاه دکترین مهدویَت در اسلام و منظر قرآن کریم)- WWW.salimian.com،تاریخ مقاله:۲۲/۱۰/۱۳۸۷،تاریخ مراجعه:۱۰/۱۰/۱۳۸۸

۳۱ـ(مهدی باوری در ادیان)- WWW.montazar.net،تاریخ مراجعه:۱۰/۱۰/۱۳۸۸

۳۲ـ(عقاید ملَتهای مختلف در مورد موعود و منجی در ادیان)- WWW.zuhor.blogfa.com،تاریخ مقاله:۰۳/۰۱/۱۳۸۶،تاریخ مراجعه:۱۰/۱۰/۱۳۸۸

۳۳ـ کتاب الکترونیکی،وبلاگ:FARSIE BOOK 4 MOB.BLOGFA.COM،

۳۴ـ نرم افزار fbook،نسخه ۱،سایت،WWW.4-wg.com

---